دانشگاه شیراز
دانشکده اقتصاد، مدیریت و علوم اجتماعی
گروه مدیریت
پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته مدیریت صنعتی – گرایش تولید
عنوان
بررسی لزوم تداوم استراتژیهای تجدیدساختار صنعت برق ایران
استاد راهنما:
دکتر علینقی مصلحشیرازی
برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود
تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :
(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)
چکیده
از جمله مباحثی که مدتهاست پیش روی تصمیمگیران و سیاستگذاران صنعت برق در بسیاری از کشورهای دنیا قرار دارد، تفکر تجدید ساختار این صنعت مطابق با روند افزایش کارایی و رقابت در دیگر صنایع است. صنعت برق ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و از اوایل دهه 70 به تغییر ساختار سازمانی خود اقدام نمودهاست و حال، هدف اصلی از انجام این مطالعه کاربردی بررسی و تعیین لزوم تداوم استراتژیهایی است که تاکنون در زمینه تجدیدساختار صنعت برق ایران اجرا شدهاند. جهت پاسخ به این سؤال، پرسشنامهای حاوی 25 گویه طراحیگردید و با استفاده از روش دلفی و از طریق نمونهگیری قضاوتی و هدفمند در میان یک پنل تخصصی11نفره متشکل از چند تن از اساتید دانشگاهی متخصص در رشتههای اقتصاد انرژی و برق، تعدادی از مدیران و معاونان بخشهای تولید، انتقال و توزیع برق و نیز صاحبنظران در زمینه خصوصیسازی و تجدید ساختار استراتژیک توزیعشد و پس از سه بار تکرار این فرایند سرانجام نتایج مورد نظر حاصل گردید. این نتایج که با استفاده از جدولهای توزیع فراوانی، درصدگیری و شاخص مد تحلیل گردید حاکی از آن است که با وجود کاستیها و نواقصی که درحالحاضر گریبانگیر صنعت برق ایران است، اما روند تجدید ساختار این صنعت مثبت ارزیابی میشود و تداوم استراتژیهایی که در این زمینه اتخاذشدهاند لازم و ضروری است.
کلیدواژهها: اصلاحات صنعتبرق، تجدیدساختار، مقرراتگذاری، مقرراتزدایی، خصوصیسازی.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول : کلیات………..1
1-1.مقدمه 2
1-2.شرح و بیان مسأله پژوهشی 4
1-3.اهمیت و ارزش تحقیق 7
1-4.اهداف تحقیق 9
1-4-1.هدف اصلی پژوهش 9
1-4-2.اهداف فرعی پژوهش 9
1-5.سؤالهای تحقیق 9
1-6.تعریف عملیاتی متغیرهای پژوهش 10
1-7. دستاورد/نوآوری تحقیق 10
1-8.خلاصهای از یافتههای پژوهش 11
1-9.خلاصهی فصل 11
فصل دوم: ادبیات موضوع و پیشینه تحقیق..12
2-1. مقدمه 13
2-2. چارچوب نظری 14
2-2-1. اصلاحات صنعت برق 14
2-2-2.مؤلفههای اصلی اصلاحات صنعت برق 17
2-2-2-1. اصلاحات در ساختار 19
2-2-2-1-1.تفکیک اجزا 20
2-2-2-1-2. تجدید ساختار 22
2-2-2-1-2-1.اهداف تجدید ساختار صنعت برق 24
2-2-2-1-2-2.الزامات و نیازمندیهای تجدید ساختار صنعت برق 25
2-2-2-1-2-3.بازار برق 31
2-2-2-1-2-3-1.تعریف و فلسفه بازار برق 31
2-2-2-1-2-3-2.مراحل تشکیل بازار برق 31
2-2-2-1-2-3-3.موانع شکلگیری و یا انحراف بازار رقابتی برق 33
2-2-2-1-2-4.بررسی تجارب کشورهای مختلف در زمینه تجدیدساختار صنعت برق 35
2-2-2-1-2-4-1. بررسی تجارب برخی کشورهای توسعهیافته در زمینه تجدید ساختار صنعت برق 36
2-2-2-1-2-4-2.بررسی تجارب برخی کشورهای درحالتوسعه در زمینه تجدید ساختار صنعت برق 42
2-2-2-1-2-5.صنعت برق ایران 47
2-2-2-1-2-5-1.تاریخچه 47
2-2-2-1-2-5-2.وضعیت کنونی صنعت برق ایران 49
2-2-2-1-2-5-3.اصلاحات صنعت برق در ایران 51
2-2-2-1-2-5-3-1.اصلاحات ساختاری در صنعت برق ایران 52
2-2-2-1-2-5-3-1-1.روند تجدید ساختار در صنعت برق ایران 54
2-2-2-1-2-5-4.چالشهای فراروی صنعت برق ایران 58
2-2-2-1-2-5-4-1. اشکالات ساختاری صنعت برق در ایران 59
2-2-2-1-3.شرکتیسازی 63
2-2-2-2.اصلاحات در قانون 63
2-2-2-2-1.مؤلفههای اصلاحات در قانون 64
2-2-2-2-1-1.قانونزدایی 64
2-2-2-2-1-2.قانونگذاری(تجدید مقررات) 64
2-2-2-3.اصلاحات در مالکیت 65
2-2-2-3-1.مؤلفههای اصلاحات در مالکیت 65
2-2-2-3-1-1.خصوصیسازی 65
2-3. پیشینه تجربی 66
2-3-1. پژوهشهای خارجی 66
2-3-2. پژوهشهای داخلی 72
2-4. خلاصه فصل 79
فصل سوم : روششناسی تحقیق…….81
3-1.مقدمه 82
3-2.مفهوم تحقیق 82
3-3.روش تحقیق 83
3-3-1. روش دلفی 83
3-3-2. انواع دلفی 85
3-4. تعریف عملیاتی مفاهیم 85
3-5. ابزار تحقیق 86
3-5-1.روایی و پایایی ابزار تحقیق 87
3-6. قلمرو تحقیق 87
3-6-1. قلمرو زمانی تحقیق 87
3-6-2. قلمرو مکانی تحقیق 88
3-7. جامعه آماری تحقیق 88
3-8. نمونه آماری تحقیق 89
3-8-1. حجم نمونه آماری 89
3-8-2.روش و طرح نمونه برداری 89
3-9. روش اجرا و گردآوری اطلاعات 90
3-10.روش تحلیل نتایج 91
3-10-1.شرط توافق 91
3-10-2. روش تجزیه و تحلیل نتایج 92
3-11.خلاصه فصل 92
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل دادهها و یافتههای تحقیق……..93
4-1. مقدمه 94
4-2. تحلیل نتایج 94
4-2-1. یافتههای حاصل از دور اول توزیع پرسشنامه بین اعضای پنل 95
4-2-2. یافتههای حاصل از دور دوم توزیع پرسشنامه بین اعضای پنل 97
4-2-3. یافتههای حاصل از دور سوم توزیع پرسشنامه بین اعضای پنل 98
4-3.خلاصه فصل 99
فصل پنجم : نتیجهگیری و پیشنهادها……100
5-1. مقدمه 101
5-2. خلاصهای از مطالعه 101
5-3. بحث و بررسی 102
5-4. نتیجهگیری 111
5-5. محدودیتها، مشکلات و پیشنهادهای تحقیق 112
5-6. خلاصه فصل 113
فهرست منابع 114
1- منابع فارسی 114
2- منابع انگلیسی 119
پیوستها 127
پیوست شماره 1 : پرسشنامه 127
چکیده انگلیسی 130
مقدمه
استفاده از انرژی به منظور توسعه اجتماعی و اقتصادی و نیز بهبود کیفیت زندگی در همه کشورها امری ضروری است(هپباسلی[1]،2005 :314) به گونهای که امروزه برق(به عنوان یکی از مصادیق انرژی) به یک درونداد حیاتی مبدل گشته که طیف گستردهای از فعالیتهای مربوط به تولید، انتقال و مصرف را پشتیبانی میکند(راجان و رام[2]،2000 :93). کنترل گازهای گلخانهای موجود در جو و دیگر انواع گازها نیز مستلزم تمرکز برروی کارایی تولید، انتقال، توزیع و مصرف انرژی میباشد(هپباسلی،2005 :314). امروزه تولید و توزیع برق به یکی از بزرگترین کسب و کارهای جهان تبدیل شده که عایدی سالانهی آن در حدود یک تریلیون دلار تخمین زده شدهاست(راجان و رام،2000 :93).
از جمله مباحثی که هماکنون پیش روی تصمیمگیران و سیاستگذاران صنعت برق در بسیاری از کشورهای دنیا قرار دارد، تفکر تجدید ساختار[3] این صنعت مطابق با روند افزایش کارایی و رقابت در دیگر صنایع است(سیاهکلی،سیامک،1381: 1). به عبارتی قانونزدایی[4] و تجدید ساختار صنعت برق یکی ازمهمترین مقولههای مربوط به توسعهی انرژی جهانی در قرن اخیر به شمار میرود(مکگاورن و هیکس[5]، 2004 : 321). به تعبیر طرفداران آن، لزوم حرکت در این مسیر به دلایل مختلفی چون سرمایهبر بودن، ناکارایی اقتصادی، ساختار سنتی و انحصاری بودن آن غیر قابل انکار میباشد. بررسی ساختار صنعت برق در کشورهای مختلف نشان میدهد که تجدید ساختار این صنعت در بسیاری از کشورهای دنیا درحال انجام شدن و یا در دست بررسی است(سیاهکلی،سیامک،1381: 1). تا سال 1980 اغلب کشورهای دنیا متکی به انحصارات دولتی بودند اما در اواسط دههی 1990 بیش از 30 کشور و یا نواحی گوناگون در کشورهای مختلف، سیاستهایی را جهت اصلاح صنعت برق خود در پیش گرفتند(مکگاورن و هیکس، 2004 : 321). به دیگر بیان، بیش از دو دهه است که صنعت برق در جای جای جهان دستخوش تحولات بنیادینی به صورت گذار از الگوی انحصار طبیعی و کنترل شده به سمت ساختار بازار رقابتی شده است(اُرن و جیانگ[6]، 2005 : 407). هدف استراتژی تجدید ساختار، جایگزینی شرکتهای انحصاری قدیمی و تحت کنترل دولت با شرکتهای خصوصیسازیشدهای است که با یکدیگر به رقابت پرداخته و به صورت کارایی سرمایهگذاری میکنند و دروندادهایی را با نازلترین و کاراترین قیمت فراهممینمایند (پیتمن[7]، 2007 : 1872). تجارب کشورهای مختلف درخصوص تجدید ساختار، متفاوت و در پارهای موارد مغایر با یکدیگر است به گونهای که برخی به موفقیت و برخی به شکست انجامیدهاست. با این وجود همواره این سؤال مطرح است که آیا تجدید ساختار، لازمهی پویایی صنعت برق است؟، آیا کشورهای گوناگون پس از طی فرایندهای تجدید ساختار توانستهاند اهداف اصلی آن را که همانا خصوصیسازی این صنعت، ایجاد بازارهای رقابتی، تولید و عرضه ی برق با قیمت هایی مناسب و در نهایت، کسب منفعت اقتصادی است تحقق بخشند؟ تجدید ساختار در ایران در چه مرحلهای است و آیا تداوم آن برای صنعت برق ایران یک ضرورت محسوب میشود؟
در این پژوهش هریک از مباحث ذکر شده در بالا به تفصیل مورد بحث و بررسی قرارخواهدگرفت و ابهامات موجود در این زمینه برطرف میگردد. در ادامه به بیان مسئله و تعریف متغیرهای اصلی پژوهش حاضر پرداخته می شود.
1-2.شرح و بیان مسأله پژوهشی
تجدید ساختار پدیدهی رایجی است که سازمانها آن را بر اساس الگوی معینی اعمال میکنند. این تجدید ساختار میتواند با ملاحظات استراتژیک گوناگونی نظیر تمایل به اتخاذ شیوههای جدید، پاسخگویی به محیطهای پویا با قابلیت انعطاف پذیری بالاتر، بهبود عملکرد کسب و کار و غیره ایجادشود(بالوگان[8]، 2007 : 81). از این رو اخیراً در برخی نقاط جهان صنایع دولتی کنترل شده مانند ارتباطات راه دور، خطوط هوایی، گاز و غیره تغییرات عمدهای را که حاصل کاهش مقررات و افزایش رقابت است، تجربه کردهاند(وو و وارائیا[9]، 1999 : 75). صنعت برق نیز یکی از صنایع انحصاری دولتی میباشد که در حال تغییر است. به عبارت دیگر، در سراسر جهان نوعی انتقال از یکپارچگی عمودی[10] صنایع برق به سمت رقابتی شدن بازارها رخ دادهاست(مکگاورن و هیکس، 2004 : 323). تجدید ساختار صنعت برق به معنای شکست انحصار عمودی[11]دولت بر صنعت از طریق جداسازی زنجیرهی یکپارچهی عمودی و برهم تنیده تأمین برق و تفکیک در قالب بخشهای رقابتپذیر و رقابتناپذیر است(عبادی و دودابینژاد،1390: 137). موضوع یکپارچهسازی عمودی که به صورت مالکیت مشترک تولید و کسب و کارهای جزئی(خردهفروشی[12]) در زنجیرهی عرضه تفسیر میشود، مانعی است در برابر رقابت در بازار برق(بون و همکاران[13]، 2010 : 3710). این در حالی است که یکی از شاخصها(و مزایای) بازار رقابتی عدم قدرت گردانندگان بازار در سوءاستفاده از نوسانات تقاضا است. در محصولات ملموس، گردانندگان بازار با حربهی انبار توانایی سوءاستفاده از نوسانات را پیدا میکنند و در مقابل آنها، دولت ها نیز از همین مکانیزم جهت تعادل بازار بهره برداری مینمایند. ولی در صنعت برق امکان انبار نمودن کالا وجود ندارد. در این صنعت، افزایش و نوسانات قیمت مبادلهشدهی برق که از نگرانی های عمدهی تنظیم کنندگان بازار برق محسوب میشود، ریشه در سوءاستفاده از قدرت بازار توسط بازیگران دارد. قدرت بازار عبارت است از توانایی یک فروشنده(یا عرضهکننده) یا جمعی از فروشندگان انرژی در افزایش قیمت برق به سطحی بالاتر از مقدار رقابتی آن برای مدتی قابل توجه و به طوری که سود بیشتری را برای بازیگر مذکور به همراه داشتهباشد. مجموعهای از عوامل ذاتی و غیرذاتی چون کشش ناچیز تقاضای برق، عدم توانایی ذخیرهسازی اقتصادی برق، تراکم خطوط انتقال، دیربازده بودن سرمایهگذاری در برق و غیره را میتوان به عنوان منشأ قدرت بازار دستهبندی نمود(رزمی و همکاران، 1389: 42). بنابراین، در مجموع، غیررقابتی بودن بازار برق و وجود قدرت بازار در آن -که نتیجهی انحصارات دولتی و یکپارچگی عمودی است- نهتنها سهولت ورود به بازار برق و یا خروج از آن را از سرمایهگذاران سلب میکنند، بلکه انگیزههای آنان را نیز برای این امر زایل میسازند.
اما با تجدید ساختار، تولیدکنندگان، خطوط انتقال و شبکهی توزیع از هم جدا میشوند و هدف از این امر از طرفی کاهش نرخ انرژی برق و افزایش کیفیت آن برای مصرفکننده و از طرف دیگر رقابت واحدهای تولیدی بر اساس سود خود میباشد(نیرومندفام، 1390 : 45). اینکه تا چه حد بتوان اهداف مذکور را محقق ساخت چندان روشن نیست.
با توجه به مباحث فوق، چنین به نظر میرسد که تجدید ساختار صنعت برق یک ضرورت است. این در حالی است که تجربیات کشورهای گوناگون در این زمینه نتایج مختلف و بعضاً متناقضی را در پی داشته که برخی به موفقیت و برخی به شکست منجر شدهاست. برای مثال سازماندهی مجدد بخش برق در هلند که از سال 1989آغاز شد کارایی مورد انتظار را به همراه نداشتهاست و منافع احتمالی حاصل از آن نیز در هالهای از ابهام قرار دارد(کاستر[14]، 1998 : 661). به عنوان نمونهای دیگر، جمهوری فدرال نیجریه از سال 2006 به ایجاد یک روند رقابتی در صنعت برق خود اقدام نمودهاست، در حالی که برخی محققان معتقدند که چنین روندی نهتنها منفعتی برای این کشور به همراه نخواهدداشت بلکه به تحمیل هزینههای بیشتر خواهدانجامید(آموبی[15]، 2006 : 291). وو و همکاران[16](2003) نیز در بررسیهای خود بر روی اصلاحات بازار برق که تاکنون در بریتانیا، نروژ، آلبرتا(کانادا) و کالیفرنیا(ایالات متحده آمریکا) رخ دادهاست به این نتیجه رسیدهاند که ایجاد بازار رقابتی تولید برق، به تنهایی، در ارائهی خدمات قابل اطمینان با قیمتهای پایین و پایدار با شکست مواجه شدهاست. البته محققان دلایل متعددی را برای این شکست عنوان کردهاند. در پیشینهی تجربی تحقیق به موارد بیشتری اشاره خواهدشد.
صنعت برق ایران نیز از اوایل دهه 70 به تغییر ساختار سازمانی و ایجاد شرکتهای مستقل و غیردولتی توزیع نیروی برق و مدیریت تولید برق، همچنین شرکتهایی در بخشهای اجرائی و پیمانکاری، ساخت و تجهیزات و غیره اقدام نموده است(توانیر، 1391پ). با این حال مطالعات و بررسیهای گوناگونی که در خصوص اصلاحات ساختاری و تجدیدساختار صورت پذیرفته حاکی از این است که صنعت برق ایران، پس از حدود بیست سال که از آغاز این اصلاحات میگذرد، پیشرفت چندانی در این زمینه نداشتهاست. جداسازی عمودی ارکان صنعت که یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اقدامات در اصلاحات ساختاری صنایع برق بهشمار می‌آید، در رویکرد اصلاحات صنعت برق در ایران کم‌رنگ است. به عبارت دیگر ارکان صنعت برق یعنی تولید، انتقال و توزیع در اصلاحات ساختاری این صنعت در ایران هیچ‌گاه تحت یک فرایند تفکیک ساختاری قرار نگرفته‌اند تا از طریق واگذاری، مدیریت و مالکیت این ارکان از یکدیگر جدا شود. ضمناً در این رویکرد، هیچ‌گونه نشانه‌ای از تفکیک افقی اجزا مشاهده نمی‌شود(منظور و عسکری آزاد، 1387 :71). همچنین آمار و ارقام منتشر شده توسط وزارت نیرو بیانگر این موضوع است که میزان خصوصی سازی[17](که خود یکی از مراحل به وجودآوردن یک ساختار برق جدید است) در نیروگاههای سیکل ترکیبی و گازی پس از گذشت بیست و یک سال، بسیار ناچیز است. مجموعهی این عوامل مانع از ایجاد یک بازار رقابتی برق در ایران شدهاست؛ از سوی دیگر آیندهی این اصلاحات و اینکه آیا به کسب منافع بیشتر منتج میشود و یا تحمیل هزینههای افزونتر، نیز چندان روشن نیست.
بنابراین بررسی مزایای تجدید ساختار صنعت برق، مقایسهی نتایج کوتاهمدت و بلندمدت حاصل از پیادهسازی آن در کشورهای مختلف و نیز وضعیت فعلی روند اصلاحات و تجدید ساختار صنعت برق ایران، مسئلهی اساسی پژوهش را روشنتر مینماید؛ اینکه آیا تداوم استراتژیهای تجدید ساختار صنعت برق ایران از ضروریات است؟ آیا نیاز است که بر تداوم چنین استراتژیهایی اصرار ورزیم یا خیر؟
1-3.اهمیت و ارزش تحقیق
پیشبینی میشود که رشد تقاضا برای مصرف برق در کشورهای در حال توسعه با سرعت بیشتری نسبت به کشورهای توسعهیافته افزایش یابد. این افزایش در تقاضا در نتیجهی استفادهی گسترده از رایانهها، وسایل خانگی، برقراری ارتباط از راه دور و وسایل نقلیهی برقی است. همچنین انتظار میرود که استفاده از گاز طبیعی برای تولید برق تا سال 2020 میلادی با شتاب بیشتری رشد یابد
تعداد صفحه :171
قیمت : هفده هزار و سیصد تومان