اصول اکوتوریسم

طبیعت – محور

اکوتوریسم به محیط طبیعی وابسته است؛ این محیط طبیعی ممکن است تعدادی شاخصه فرهنگی نیز داشته باشد. حفاظت از محیط طبیعی برای توسعه این بخش، حیاتی است.

پایدار از لحاظ بوم‌شناختی

تمام اَشکال اکوتوریسم باید از حیث بوم‌شناختی پایدار باشند و در محیطی طبیعی انجام شوند. البته این کار از فعالیتی به فعالیت دیگر متغیر است.

آموزنده از زیست بوم شناختی

آموزش و تفسیر محیط زیست جزء ویژگی‌‌های متمایز و اساسی اکوتوریسم است. اکوتوریست‌ها انتظار دارند درباره چگونگی حفاظت از زیست بوم را  آموزش ببینند.

سودآور برای جامعه محلی

طرح‌های اکوتوریسم باید با مشارکت جامعه محلی انجام شوند تا از این طریق اجتماع و محیط زیست سود برده و کیفیت تجربه گردشگران نیز بهبود یابد.

رضایت‌بخش برای گردشگران

پایداری آینده صنعت اکوتوریسم به رضایت بازدیدکننده از تجربه و همچنین تأمین ایمنی وابستگی دارد.

تمام طرح‌های توسعه اکوتوریسم باید به این ۵ اصل پایبند باشند. البته، در عمل با توجه به “سخت” یا “نرم” بودن نوع فعالیت، میزان تأکید نیز تغییر می‌کند. گروه‌های کوچک به انجام گونه‌های سخت اکوتوریسم مبادرت می‌ورزند؛ آنها برای مدتی طولانی در محیط‌های دورافتاده می‌مانند و معمولاً سراغ فعالیت‌هایی می‌روند که از لحاظ جسمی و روانی دشوار هستند. اکوتوریست‌های سخت انتظار وجود زیرساخت‌های گردشگری را ندارند و عموماً خوداتکا هستند.

بالعکس، اکوتوریسم نرم به گردشگری انبوه نزدیک‌تر است. سفرهای کوتاه، فعالیت‌های غیرچالشی، و محیطی نسبتاً راحت با تسهیلات حمایتی از ویژگی‌های اکوتوریسم نرم است. بنابراینف پیوستار حاصل، از گونه‌های سخت اکوتوریسم به گونه‌های نرم و از تجربه عمیق و در گیر به سمت تماس‌های سطحی و منفعل‌تر حرکت می‌کند. صنعت اکوتوریسم از ۳ بخش وسیع تشکیل شده است: تورگردانان، اقامت‌گاه‌های زیست‌محیطی و جاذبه‌های اکوتوریستی در حوزه تورگردانی، افزایش قابل توجهی در تدارک تورهای اکوتوریستی حاصل شده است. تورگردانان باید به ۵ اصل بالا متعهد باشند و یکی از مجموعه قوانین رفتاری که منحصراً برای اکوتوریسم تدوین شده است را راهنمای عمل خویش قرار دهند. در سال‌های اخیر محبوبیت اقامت‌گاه‌های زیست‌محیطی نیز افزایش یافته است. این مکان‌ها از حیث راحتی دارای سطوح متفاوتی هستند و عموماً در مجاورت محیط‌های حفاظت شده قرار دارند و به سبک و با مصالح محلی ساخته می‌شوند و از ساختمان‌ها و فناوری‌های سبز بهره می‌گیرند. این اقامت‌گاه‌ها معمولاً در مالکیت اجتماعات و کارآفرینان محلی هستند.

جاذبه‌های اکوتوریستی برای تسهیل دسترسی گردشگران به محیط‌های حفاظت شده توسعه یافته‌اند؛ این جاذبه‌ها در بین اکوتوریست‌های طرف نرم‌تر پیوستار از محبوبیت بالایی برخوردارند. نمونه‌ای از این جاذبه‌های اکوتوریستی مسیرهای بالای درختان است که به بازدیدکنندگان امکان می‌دهند تا جنگل‌های بارانی را بدون فرسایش سطح جنگل تجربه کنند. یکی از مسائل کلیدی در تدارک محصولات اکوتوریسم، مقوله کنترل کیفیت است. اکوتوریست چگونه می‌تواند مطمئن شود که تورگردان یا اقامت‌گاه زیست‌محیطی، اصول اکوتوریسم را رعایت می‌کند؟ صنعت اکوتوریسم فعال‌ترین بخش گردشگری در به‌کارگیری سازوکارهای کنترل کیفیت بوده است. شاهد این مدعا طرح‌های ابتکاری کنترل کیفیت فراوانی است که برای کل صنعت اکوتوریسم و زیربخش‌های آن ارائه شده است.

 

برای مثال، می‌توان به گروه‌های کوچکی از تورگردانان فعال در مناطق قطب جنوب اشاره کرد. برآورد فونت و باکلی در سال ۲۰۰۱ میلادی نشان داد که بیش از ۲۶۰ طرح داوطلبانه این‌چنینی وجود دارد. البته، فراوانی این طرح‌ها سبب سردرگمی مصرف‌کنندگان شده است. مشارکت‌کنندگان در یک پیمایش بیان کردند که فراوانی استانداردها و عناوین زیست‌محیطی سبب گشته تا شناسایی برنامه‌های مناسب و مجاز گواهینامه‌دهی بسیار دشوار شود. احتمالاً مشهورترین و معتبرترین برنامه، برنامه‌ی گواهینامه‌دهی محیط زیست استرالیا است که توسط سازمان اکوتوریسم استرالیا اداره می‌شود و از سال ۱۹۹۶ میلادی در حال فعالیت است. این برنامه در حال حاضر یک استاندارد بین‌المللی برای اکوتوریسم تلقی می‌شود که از استرالیا به سایر نقاط جهان عرضه شده است.

تورگردانان، عرضه‌کنندگان محل‌های اقامت و جاذبه‌ها می‌توانند برای دریافت اعتبارنامه اقدام کنند. دریافت این اعتبارنامه در گرو رعایت ۸ اصل محوری است که هر اصل، خود دارای شاخص‌های مقدماتی و پیشرفته است. یک محصول اکوتوریستی برای دریافت اعتبارنامه باید معیارهای مقدماتی را به‌طور ۱۰۰ درصد رعایت کند. علاوه بر این، تورگردانانی که می‌خواهند اعتبارنامه پیشرفته دریافت کنند باید حداقل ۷۵ درصد از معیارهای پیشرفته را رعایت نمایند. در مدت ۳ سالی که اعتبارنامه دارای اعتبار است تورگردانان ممیزی می‌شوند. تورگردانانِ دارای اعتبارنامه می‌توانند از نشان تجاری این سازمان استفاده کنند. به گفته اکوتوریسم استرالیا، این نشان تجاری : یک برند شناخته شده جهانی است که به مسافران کمک می‌کند تا تورها، جاذبه‌ها، سفرهای تفریحی یا اقامت‌گاه‌های واقعی و اصیلی را انتخاب و تجربه کنند که از حیث زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی پایدار هستند. برنامه گواهینامه‌دهی محیط زیست به مسافران اطمینان می‌دهد که محصولِ دارای گواهینامه، تعهدی قوی و مدبرانه به اِعمال رویه‌های پایدار داشته و تجارب گردشگریِ طبیعت‌محور با کیفیتی را به آنان عرضه می‌کند.علی‌رغم الزامات اخلاقی و تلاش‌های قابل تحسین در راستای تدوین استانداردی جهانی، اکوتوریسم همچنان از سوی گروهی از منتقدان به‌عنوان مفهومی مشکل‌ساز تلقی می‌شود.

 

ویژگی‌های معمول اکوتوریست‌ها حاکی از آن است که این نوع گردشگری مورد علاقه مصرف‌کنندگانی نسبتاً متمول، تحصیل کرده و از طبقه متوسط است که به جای داشتن باورهایی ژرف به حفاظت از محیط، تنها به‌دنبال متمایز کردن خود از گردشگران انبوه هستند. بنابراین، این گروه به جای داشتن نگرانی در مورد محیط، به جایگاه اجتماعی‌ای می‌اندیشند که این‌گونه تجارب تعطیلاتی عجیب و غریب برای آنان به ارمغان می‌آورد. صنعت گردشگری در فعالیت‌های بازاریابی خود برای چنین تعطیلاتی، این مهم را به خوبی درک کرده است. برایان ویلر منتقد این اکوتوریست‌های خودمحور است  و می‌پرسد: چرا اکوتوریسم همواره در مقصدهای دورافتاده اتفاق می‌افتد و نیازمند پروازهای بین‌المللی است ؟ اکوتوریست‌ها (و شرکت‌های به اصطلاح دوستدار محیط زیست) که بسیار نگرانند تا رفتار به ظاهر حساسی در قبال محیط زیستِ آسیب‌پذیر مقصد داشته باشند معمولاً چنین دغدغه‌ای نسبت به کل محیط ندارند… در این‌جا راحتی بر وجدان تقدم می‌گیرد – رفتن به فرودگاه با ماشین و سوار جامبو جت شدن را به سختی می‌توان در چارچوب ارزش‌های زیست‌محیطی قرار داد. تناقض اکوتوریسم ریشه در این حقیقت دارد که با محبوب‌تر و عمومی‌تر شدن آن، عرضه‌اش نیز مشکل‌تر می‌شود.

باید توجه داشت که در بطن اکوتوریسم، توسعه کوچک مقیاس و تورهای کوچک قرار دارند. هرچند با رشد اکوتوریسم دست‌یابی به این اهداف دشوار می‌شود ولی غیرممکن نیست (www.zistboom.com).

 

باید گفت که تأثیرات گردشگری صرفاً تاثیرات مثبتی نیستند، بلکه عدم نظارت بر چگونگی استفاده از محیط‌های گردشگر پذیر می تواند آنها را تخریب کند و یا باعث رکود در بعضی از بخش‌های اقتصادی شود. اما برخی از کشورهای جهان، همگام با برنامه ریزی برای توسعه گردشگری و در نهایت توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، به بعد پایداری آن نیز توجه دارند و سیاست توسعه پایدار گردشگری را در پیش می گیرند. با رواج مباحث مربوط به توسعه پایدار و به ویژه پس از سال ۱۹۶۸ که گزارش باشگاه رم منتشر شد، به پایداری محیطی بیش از گذشته توجه می شود و درواقع کلید توسعه پایدار نیز در حفظ و حراست توان‌های محیطی و منابع و سرمایه به شمار می آید. گزارش رم حاصل بررسی پنج مؤلفه جمعیت، تولید خوراک، آلودگی محیط، مصرف منابع تجدید ناپذیر، و فرایند صنعتی شدن در سطح جهان بود (Lordkipanidze & etd , 2005:790). هدف از این گزارش، آگاه ساختن افکار جهانیان از کاهش منابع تجدیدپذیر و افزایش جمعیت جهان بوده است (Molera & Albaladejo , 2005:760) در گردشگری پایدار، توجه به نیازهای جامعه میزبان اهمیت فراوانی دارد و به هنگام برنامه ریزی و در فرایند مدیریت، به این نیازها توجه زیادی می شود، به ویژه در چنین صنعتی به این مسئله توجه می شود که مبادا این موضوع بر ساختار فرهنگی و اجتماعی جامعه میزبان، تأثیرات ویرانگر یا منفی بگذارد(Chiang,2008:288).

مردم محلی و آن‌ها که می خواهند سهمی در جریان گردشگری روستا داشته باشند.در حالت تخصصی آموزش به گروه‌های خاص مثل اقامتگاه‌های روستایی و راهنمایان محلی و غیره می تواند بسیار مفید باشد. گردشگران که خود نیاز به آموزش ویژه در حوزه‌های ضوابط رفتاری دارند به روش‌های مختلف آموزش می بینند. به عنوان مثال امکان آموزش مستقیم به همه گردشگران یا به عبارت بهتر به عامه مردم نیست. در این حالت بهترین شیوه استفاده از ابزار رسانه‌های جمعی مثل صدا و سیما و سایر رسانه‌هاست.

معیشت پایدار از سوی موسسه محیط زیست استکهلم به شرح زیر تعریف شده است : “ایجاد شرایطی که حامی توسعه پایدار در سیستم‌های انسانی، طبیعی و اقتصادی بوده و در عین حال از منابع و فرصت‌های نسل آتی حفاظت نموده و امکانات لازم برای تامین غذا، سرپناه و وعی زندگی مقبول را توسط خود افراد فراهم آورد”. موسسه بین المللی توسعه پایدار در تعریف دیگری می گوید : “معیشت پایدار در واقع امکانات و ظرفیت‌های مردم را در جهت ایجاد و حفظ شیوه‌های مناسب زندگی به کار گرفته و ضمن تضمین رفاه آنها، نسل‌های آینده را نیز مورد ملاخظه قرار می دهد.این امکانات مشروط به وجود و در دسترس بودن گزینه‌های اکولوژیکی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بوده و مبتنی بر مساوات، مالکیت منابع و نظام تصمیم سازی مشارکتی می باشد. در هر حال معیشت پایدار باید فراتر از تامین نیازهای فوق الذکر معنی شده و به کسب عدالت و برابری در زندگی منتهی شود (Anonymous , 2001). امروزه سیستم‌های سنتی حاکم در معیشت در حال اغتشاش و بهم ریختگی هستند و جوامع محلی مورد اغماض واقع می شوند. نمونه‌های درست و قدرتمند از توسعه پایدار در صورتی محقق می شوند که ارزش‌های واقعی جوامع و مردم مورد احترام قرار گیرد. به علاوه دانش بومی این مردم در مدیریت منابع طبیعی اطراف آنها و شیوه زندگی آنان باید مهم تلقی شوند. مهیشت پایدار در واقع الگوهایی از واکنش‌های بومی و مردم محلی نسبت به مشکلات و فرصت‌های محلی آنهاست و باید توسط خودشان توسعه و تنظیم گردد. معیشت پایدار را نمی توان از بالا، برنامه ریزی، هدایت و کنترل نمود، بلکه باید صرفا حمایت و تقویت کرد.نقش واقعی و مطلوب دولتها و سازمان‌های غیردولتی، ایجاد زمینه‌های حمایتی و تسهیلگری برای جوامع محلی است تا خودشان فرایندهای توانمندسازی در راستای معیشت پایدار را طی نمایند (Farvar , 2000).

 معیشت پایدار

یکی از راهبردهایی که در سالهای اخیر به خصوص در کشورهای توسعه یافته مورد توجه قرار گرفته و در برخی از کشورها به اجرا درآمده است و نتایج مثبتی به همراه داشته است، توسعه و گسترش گردشگری در نواحی روستایی و استفاده از جاذبه‌های متعدد طبیعی و فرهنگی روستا به عنوان منبع درآمد و معیشت مردم روستا و در عین حال کمک به حفاظت از سرمایه‌ها و جاذبه‌های منحصر به فرد طبیعی و فرهنگی روستاست. گردشگری به عقیده بسیاری از محققان، در مقایسه با دیگر بخش‌های اقتصادی مزایای بسیاری دارد که آن را به ابزاری موثر برای از بین بردن فقر تبدیل می کند. گرچه تحقق آن تا حد زیادی مستلزم این اسن که دستور کار فقر به طور مشخص تری در برنامه‌ها و استراتژی‌های ملی گردشگری برای تقویت مشارکت و فرصت‌های بیشتر برای قشر فقیر گنجانیده شود (Ashley, Roe and Goodwin 2001 , UNWTO 2004b). رویکردهای موجود در تحقیقات گردشگری سنتی در سال‌های اخیر، به علت کمبود توجه به مسئله معیشت و کاهش فقر روستایی بسیار مورد انتقاد بوده اند.  برخی اعتقاد دارند که این کمبود و نقص می تواند با استفاده از رویکرد معیشت پایدار (SLA) برای هدایت و تحلیل نقش گردشگری در توسعه روستایی مورد توجه قرار گرفته و برطرف شود (Ashley, 2000 & Tso & Wall , 2009). رویکرد معیشت پایدار، در دهه ۱۹۸۰، به عنوان رویکردی جدید در مقوله توسعه روستایی و با هدف کاهش و ریشه کنی فقر روستایی مطرح شد (Corney & Litvinoff , 1998). این رویکرد بر تفکری جامع و منسجم درباره کاهش فقر و توسعه روستایی تاکید کرده است و به سرعت محبوبیت زیادی در میان محققان و دست اندرکاران توسعه به دست آورد (دپارتمان توسعه بین الملل DFID , 1999).

 

توسعه روستایی مبتنی بر الگوهای نوسازی نه تنها صلاحیت و استعداد لازم برای ترویج توسعه پایدار را نداشت بلکه ناپایداری زیست محیطی و نهادی را نیز تشدید کرد. درحالی که توسعه پایدار به معیشت‌هایی اشاره دارد که زمینه مخرب و از بین برنده معیشت نسل‌های بعدی را فراهم نسازد. از همین رو سازمان خواروبار جهانی (FAO) معیارهای زیر را برای تحقق توسعه پایدار کشاورزی و روستایی ضروری میداند :

• تامین نیازهای غذایی اساسی حاضر و آینده از نظر کمی و کیفی
• ایجاد اشتغال دائمی، درآمد کافی و شرایط زندگی و کار
• حفظ و در صورت امکان ارتقای ظرفیت تولیدی منابع طبیعی پایه و منابع تجدید شونده، بدون ایجاد اختلال در عملکرد چرخه‌های اساسی بوم شناختی و تعادل‌های طبیعی جنبه‌های فرهنگی- اجتماعی جوامع روستایی
• کاهش آسیب پذیری بخش کشاورزی نسبت به عوامل طبیعی و اقتصادی- اجتماعی و دیگر تهدیدها و تقویت خود اتکایی به این بخش (مطیعی لنگرودی، ۱۳۸۲:۹۱)
• درهمین ارتباط برای بستر سازی مناسب توسعه پایدار روستایی پنج شرط اساسی وجود دارد که عبارتند از :
• نگرش فرایندی به آموزش
• اولویت دادن به مردم
• امنیت، قانون و حفظ حقوق افراد و منافع آنها
• پایداری از طریق خود اتکایی
• به فعالیت درآوردن استعدادها، تعهد و تداوم آن در مجریان (همان : ۷۸).

بنابراین مهم‌ترین هدف توسعه پایدار روستایی قابل زیست کردن عرصه‌های زندگی برای نسل‌های فعلی و آینده با تاکید خاص بر بهبود وتوسعه مداوم روابط انسانی- محیطی می باشد. درصورت پذیرش چنین برداشتی نمی تواند توسعه پایدار روستایی را درافزایش‌های کمی درآمد،تولید و یا برخورداری از واحدهای خدماتی خلاصه نمود (سعیدی،۱۳۸۱:۱۹). نظریه توسعه روستایی خود پس از میانه قرن بیستم از سه بدنه فکری اصلی، یعنی مدل جمعیت و تکنولوژی، توسعه کشاورزی و نظریه‌های اقتصاد سیاسی عبور کرده است (Ellis , 2000).

در مقوله رویکرد معیشت پایدار، یکی از تعاریفی که فراوان به آن استناد می شود، متعلق به چکبرز و کانوی است که بیان می­کنند : “معیشت، از قابلیت‌ها، دارایی‌ها (انبارها، منابع و حق  دسترسی به منابع) و فعالیت‌ها (شغل‌ها)ی لازم برای گذران معاش تشکیل شده است. معیشت هنگامی پایدار است که بتواند با فشار و شوک‌ها سازگار شود و بهبود یابد، قابلیت‌ها و دارایی‌های خود را تقویت یا حفظ کند و فرصت‌های معیشت پایدار را برای نسل بعد نیز فراهم آورد و دیگر اینکه منافع خالصی را برای معیشت دیگران در سطوح محلی یا ملی و در کوتاه مدت یا بلند مدت ایجاد کند” (Chambers & Conway , 1992:6).

پایداری به معنای ایجاد جامعه ای اجتماعی – اقتصادی، فرهنگی و توجه بلند مدت به مسائل زیست محیطی است، حال آن که مدیریت زنجیره تأمین تمامی جنبه‌های چرخه محصول مثل مواد خام، پردازش، ساخت و تولید، توزیع، خرده فروشی، استفاده مشتری را پوشش می دهد. هنگامی که بنگاه، بخشی از زنجیره تأمین است درمی یابد که پایداری بلندمدت تنها مربوط به یک بنگاه نبوده، بلکه کل زنجیره تأمین، چه از پایین به بالا و چه از بالا به پایین را در بر میگیرد (Hervani & et al , 2005:331).

گردشگری و محیط زیست به طور متقابل به یکدیگر وابسته اند. محیط زیست فیزیکی بسیاری از جاذبه‌های توریستی را تشکیل می دهد. توسعه این صنعت می تواند آثار متفاوتی بر محیط زیست داشته باشد. از این رو توسعه و مدیریت اکوتوریسم به گونه ای که با محیط سازگار باشد و به افت کیفیت آن نیانجامد، عامل اساسی در دستیابی به توسعه پایدار به حساب می آید. که از موارد آن می توان آثار اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و… را نام برد.

 

ظهور اشکال جدید شغلی به ویژه برای زنان و جوانانی که چندان به امور کشاورزی علاقمند نباشند. همچنین ایجاد مشاغل مکمل برای جوانان روستا از قبیل : کار در مساکن تهیه شده برای گردشگران و بازدید کنندگان، تهیه خرید و لوازم مورد نیاز آنها اعم از خوراکی و غیره و برای زنان روستائی  تهیه و تولید صنایع دستی، لوازم زینتی، تهیه فرآورده‌های دامی و … و فروش آن، از طریق اشتغالهای زیر:۱-  اشتغال مستقیم : اشخاصی که در موسسات توریستی از قبیل هتلها، رستورانها، فروشگاههای توریستی و دفاتر سیاحت به خدمت اشتغال دارند. به عبارتی دیگر نیروی انسانی که نقش مستقیم دارند. ۲- اشتغال غیرمستقیم : مشاغلی که در بخش‌های تدارکاتی همچون کشاورزی، ماهیگیری و تو لید ایجاد شده اند و نقش غیرمستقیم دارند به عبارت دیگر نیروهایی که صرفاً برای صنعت توریسم به کار گرفته نشده اند.۳- اشتغال القایی : اشخاصی که به واسطه هزینه کردن درآمدهای حاصل از اشتغال مستقیم و غیرمستقیم اشتغال می یابند برای مثال توسعه صنعت توریسم منجر به توسعه صنایع دستی شده و سطح اشتغال را بالا می برد. ایجاد انگیزه خود اتکائی، احساس اعتماد به نفس که خود موجبات جلوگیری از روند مهاجرت به شهرها را به دنبال خواهد داشت.

پیشرفت اجتماعی بهتر و بیشتر در مواجهه با تازه واردین به گونه ای که فرد روستائی احساس کند از مهارتهایش به طور موثرتر و سودمندتری بهره برداری می شود. صنعت جهانگردی نسبت به صنایع دیگر (صنایع شیمیائی، ذوب آهن، سیمان و …) کمتر محیط را آلوده می کند و این امر بستگی به رفتار و عملکرد جهانگرد دارد.

در عصر حاضر که دوران مبارزه با آلودگی محیط زیست است به جهانگردی در مقام مقایسه با صنایع دیگر، صنعتی بدون آثار شدید آلودگی می نگرند. از طرف دیگر گسترش فعالیت‌های مربوط به توسعه جهانگردی خاصه اکوتوریسم در منطقه طرح موجب تغییر چشم اندازهای طبیعی آن منطقه می گردد. برای مثال با گسترش فعالیت‌های جهانگردی در محدوده فوق علاوه بر اثرات مثبتی که ذکر آن گذشت به مرور زمان جمعیت روستاهای آن افزایش می یابد، قیمت زمین بالا می رود و چشم اندازهای طبیعی روز به روز کمتر و چشم اندازهای ساخت دست بشر بیشتر می شود (آذرنیوند و همکاران ۶-۱۳۸۵:۵).

 توسعه پایدار

امروز دیگر در تعریف توسعه نمی گویند که توسعه چیست بلکه می گویند توسعه چه باید باشد. در این بایدها و نبایدها است که ارزش‌های مختلف مطرح می شوند و به توسعه جهت می دهند. در نگاه جدید به توسعه، تقابل منافع بین رشد و محیط مطرح می شود. عدالت بین نسل‌ها مورد توجه قرار می گیرد و نیازهای ساده، مشروع و واقعی از خواسته‌های کاذب تفکیک می گردد (زاهدی، ۱۳۸۶:۲۰۶) که همان توسعه پایدار است . توسعه پایدار توسعه ای است که ضمن رفع نیازهای نسل امروز، نسل آینده را از نیازهای خود محروم نمی سازد (Fennell , 2004:8).

 

از توسعه پایدار تعاریف متعدد و متفاوتی به عمل آمده است اما تعریف کامل و مورد قبول به وسیله کمسیون براتلند که نقل قولی با ارزش است انجام شده است : “توسعه ای است که نیازهای نسل حاضر را تامین کند بدون اینکه توانایی نسل‌های آینده را برای برآوردن نیازهایشان از بین ببرد” (Quaddus , 2001:89). در واقع اصطلاح “توسعه پایدار” نخستین بار در سال ۱۹۸۰ و به دنبال تدوین “سیاست حفظ کره زمین”  که حاصل فعالیت مشترک اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، سازمان جهانی محیط زیست،، صندوق جهانی طبیعت و هفتصد کارشناس بوم شناسی بود، مطرح شد. در مطالعه ای که تحت عنوان ” آینده مشترک ما” به صورت گزارش “کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه” در سال ۱۹۸۷  منتشر شد، توسعه پایدار به منظور “برآوردن نیازهای نسل حاضر بدون به مخاطره انداختن ثروت ملی نسل‌های آتی” پایه گذاری شد. توسعه پایدار، به معنای ارایه راه حل‌هایی است که از بروز مشکلاتی مانند نابودی منابع طبیعی، تخریب اکوسیستم‌ها، آلودگی، بی عدالتی و پائین آمدن کیفیت زندگی انسان‌ها جلوگیری کند. بعد از اجلاس زمین در سال ۱۹۹۲ در ریودوژانیرو، دولت‌ها به سمت توسعه سیاست حفظ کره زمین تشویق شدند. به دنبال این اجلاس، اولین همایش جهانی گردشگری پایدار در سال ۱۹۹۱ در مادرید برگزار شد.

برخی از نکات مطرح شده در این همایش پیرامون گردشگری پایدار به شرح زیر است : توسعه گردشگری باید بر اساس معیارهای توسعه پایدار باشد. بدین معنا که مسائل اکولوژیکی بلند مدت، مسائل اقتصادی و تعهدات لازم نسبت به جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی باید در آن رعایت شود. ماهیت پایداری گردشگری مستلزم حفظ محیط‌های طبیعی و ثروت‌های ملی است.

گردشگری باید جنبه‌های فرهنگی، ارزشی و سنتی جوامع محلی را مدنظر داشته باشد. سازمان جهانی گردشگری ” توسعه پایدار را فعالیتی می داند که نه تنها منابع طبیعی و فرهنگی را حفظ می کند بلکه اشتغال و درآمدزایی را نیز به طور مستمر افزایش می دهد”. باتلر در سال ۱۹۹۳ گردشگری پایدار را گردشگری تعریف کرده است که بتواند در یک محیط در زمان نامحدود ادامه یابد و از نظرانسانی و فیزیکی به محیط زیست صدمه نزند و تا بدان حد فعال باشد که به توسعه سایر فعالیت‌ها و فرایندهای اجتماعی لطمه ای وارد نیاورد (زاهدی، ۱۳۸۵:۱۱۱). با توجه به تعریف فوق گردشگری پایدار نوعی از گردشگری است که ما را در دستیابی به توسعه پایدار کمک کند. همچنین گردشگری پایدار، زمانی میسر می شود که گردشگری برای بهبود کیفیت زندگی ساکنین و حفاظت از محیط زیست و فرهنگ برنامه ریزی و مدیریت شود.

اکوتوریست‌ها عموما دارای گرایش زیست محیطی هستند و می توانند نقش موثری در پالایش آلودگی‌ها، حفاظت محیط زیست و تبلیغ و گسترش فرهنگ زیست محیطی در بین مردم داشته باشند. با گسترش اکوتوریسم امکانات ایجاد کاربری اقتصادی برای چشم اندازهای طبیعی و درنتیجه تامین اعتبارات لازم در جهت حفظ آنها فراهم می شود. مجموعه گسترده ای از منابع طبیعی و فرهنگی با ارزش، داشته‌های اکوتوریسم ایران را تشکیل می دهند که متاسفانه بسیاری از آنها پراکنده و ثبت نشده است و کمتر مستنداتی نظیر گزارش، عکس و فیلم‌های قابل ارائه و استاندارد درباره آنها موجود است. این داشته‌ها طیف متنوعی از چشم اندازها و آثار و ذخایر طبیعی را شامل می شود. بررسی جغرافیای طبیعی ایران و همچنین امکان سنجی هر کدام از جاذبه‌های اکوتوریستی قابل سرمایه گذاری در کشور، حاکی از آن است که اکوتوریسم در ایران یک منبع اقتصادی کم نظیر و بسیار مستعد اما متاسفانه رها شده به حال خود است.

در برنامه ریزی و توسعه اکوتوریسم مناطق روستایی باید اصول و قواعد پایداری را رعایت نمود.سرمایه‌ها و ارزش‌های پنهان طبیعی،فرهنگی و تاریخی فراوانی در مناطق روستایی وجود دارند که قابلیت عرضه و معرفی به گردشگران داخلی و خارجی را دارد.این فرصتی است مغتنم که می تواند تحولی دراقتصاد مناطق کم درآمد روستایی درکشورهای درحال توسعه فراهم آورد و به عنوان ابزاری جهت ایجاد معیشتی نوین و پایداردررونق اشتغال بومی و افزایش درآمدهای محلی محسوب شود و به بهبود اقتصاد درزندگی مناطق محروم بینجامد. مردم بومی صاحبان اصلی زیستگاه‌های طبیعی هستند.قلمرویی که در آن زندگی می کنند، زبان، فرهنگ، روح و دانش آنها به این مردمان تعلق دارد (H.Zeppel , 2006:4). برنامه ریزی و اجرای فعالیت‌های گردشگری براساس اصول توسعه پایدار با درنظر گرفتن ملاحظات اجتماعی و طبیعی منطقه همچنین می تواند انگیزه ای برای باقی ماندن جوانان در روستا و پیش گیری از مهاجرت آنها به شهرهای بزرگ باشد .

اکوتوریسم شکل پایدار گردشگری مبتنی بر منابع طبیعی است که به طور عمده بر دو فاکتور “کسب تجربه در طبیعت” و “یادگیری در مورد طبیعت” تأکید می نماید(فنل، ۱۳۸۳:۷۲) شکل بهینه از هر گونه گردشگری شکلی است که با در نظر گرفتن اصول پایداری توسعه یابد. اکوتوریسم نیز از این قاعده مستثنی نیست و توجه به اصل پایداری یک عامل اساسی در توسعه این نوع از گردشگری است. بنابراین، طبق تعریف‌هال می توان گفت: اکوتوریسم پایدار آن نوع از گردشگری است که از نظر اکولوژیکی پایدار باشد؛ یعنی، به نیازهای فعلی اکوتوریسم تها پاسخ دهد و به حفظ و بسط فرصت‌های اکوتوریستی برای آینده بپردازد و به جای صدمه زدن به اکولوژی در جهت پایداری تلاش نماید (هال، ۱۹۹۹:۲۳۳). یکی از اصول توسعه پایدار در مناطق طبیعی حفاظت از منابع و جلوگیری از تخریب و کاهش ارز شهای آن‌هاست.

منابع طبیعی از اصلی ترین دارایی‌های یک سایت اکوتوریستی هستند؛ بنابراین، برای حفاظت از این منابع لازم است که مدیریت درست و اصولی صورت گیرد. ارزیابی ظرفیت تحمل، اولین گامی است که برای پیشگیری از اثرات منفی اکوتوریست‌ها برداشته شده، مانع تحمیل تغییرات غیرقابل کنترل بر مکان اکوتوریستی می شود. در مبحث مدیریت منابع بعد اکولوژیکی ظرفیت تحمل مورد توجه قرار می گیرد. در این بعد به ظرفیت محیط زیست در سازگاری با اثرات گردشگری و اکوتوریسم توجه می شود. گیاهان، خاک، آب، هوا وسایر اجزای اکوسیستم‌ها، هم به تنهایی و هم در ارتباط با سایر اجزای اکوسیستم و گونه‌های زیستی در این بعد مورد توجه قرار می گیرند.

اکوسیستم‌های در معرض خطر شاخص مهمی در مدیریت منابع گردشگری است. این شاخص بر این اساس استوار است که هر چه گونه‌های جانوری کمیاب تر باشند، در نظر گردشگران جذاب ترند و بنابراین، چنین گونه‌های کمیابی بیشتر در معرض خطر بوده و آسیبپذیرتر خواهند بود. بنابراین، ضروری است که به کنترل و مراقبت از اکوسیستم‌ها و گونه‌های جانوری در حال انقراض و در معرض خطر نابودی پرداخت، که این اقدام هم به خاطر محافظت از خود آ نها و هم به خاطر حفظ و حمایت از صنعت گردشگری صورت می گیرد که به وجود آن‌ها بستگی دارد (سازمان جهانی گردشگری، ۱۳۸۰:۳۲). اکوتوریسم در جهان همواره با یک چالش عمده و اساسی روبرو بوده است و آن مسئله پایداری و چگونگی استفاده بهینه از منابع طبیعی است؛ به گونه ای که کمترین آسیب را برای آن منابع و نیز جوامع محلی داشته باشد. یکی از عمده ترین نظریاتی که در این راستا مطرح شده، نظریه فنل در مورد گردشگری پایدار با تأکید بر منابع طبیعی است. فنل در واقع چارچوبی را ارائه می دهد که شامل ۶ عنصر عمده برای توسعه اکوتوریسم پایدار است. این ۶ عنصر در ارتباط با یکدیگر و نیز منابع طبیعی قابل بهره برداری عمل می کنند.

نمودار ۲-۲ این چارچوب را نشان می دهد. بر اساس این مدل اکوتوریسم عمدتاً متکی بر عوامل مهمی چون گردشگران، کالاها و خدمات ارائه شده به آنان، مدیریت منابع، تورگردانی  و توسعه جامعه محلی  است. فنل این موارد را در دو بخش تقسیم بندی می کند. بخش بازدیدکنندگان و بخش خدمات؛ بخش بازدیدکنندگان مربوط به چگونگی جذب، حفظ و کنترل تعداد بازدیدکنندگان سایتهای طبیعی و نیز تحقیقات، بازار برای درک پتانسیل‌های بازار و ویژگی‌های بازدیدکنندگان است و شامل بازاریابی  مدیریت بازدیدکنندگان، نگرش بازدیدکنندگان بخش خدمات که به عرضه محصول اکوتوریسم مربوط می شود، شامل فعالیت‌های تورگردانی، مدیریت منابع و مشارکت و توسعه جامعه محلی است.

نمودار در فایل اصلی موجود است

 اکوتوریسم

اکوتوریسم، مفهوم نسبتا جدیدی است که هنوز هم اغلب درست درک نشده است و صحیح به کار نمی رود اکوتوریسم که ازEcological-Tourism  گرفته شده است در ادبیات فارسی حهانگردی،زیست محیطی طبیعت گردی نام گرفته است، بدان مفهوم که محیط یا طبیعتی که نه تنها یک جهانگرد بلکه سایر انسانها نیز در آن زندگی می کنند. طبیعت با هرچه درآن است برداشت و مفهموم بنیادین این واژه اصطلاحی- ترکیبی است(رضوانی۱۳۷۹،۲۳۳). اکوتوریسم هر نوع توریسمی است که به طبیعت مرتبط باشد به طوری که انگیزه اصلی در این نوع توریسم بهره جستن از جذابیتهای طبیعی یک منطقه،شامل ویژگیهای فیزیکی وفرهنگ بومی است و توریست پس از مشاهده جذابیتها بدون اینکه خللی در آن وارد یا آن را تخریب کند، محل را ترک می گوید. بدین ترتیب ضمن بهره‌گیری از فرهنگ، سوابق تاریخی ونمونه‌های طبیعی منطقه، حفظ واحترام به اکوسیستم،فرصت‌های اقتصادی ودرآمد زایی نیز برای مردم محلی ایجاد می شود وزمینه حفظ وحمایت جدی تر از جذابیتها با منابع مالی تازه تر فراهم می آید. در واقع اکوتوریسم آنتی تزی است برای توریسم که به منافع کوتاه مدت می اندیشد (سازمان اکوتوریسم۲۷،۱۳۸۰). این شکل از گردشگری فعالیت‌های فراغتی انسان را بیشتر در طبیعت امکان پذیر می سازد و مبتنی بر مسافرت‌های هدفمند همراه با دیدار و برداشت‌های فرهنگی و معنوی از جاذبه‌های طبیعی و لذت جویی از پدیده‌های گوناگون آن است (Yaghmaiyan , 2003:235). اکوتوریسم یکی از زیر شاخه‌های بخش توریسم پایدار است. اکوتوریسم به مفهوم شکل پایدار توریسم طبیعت  مطرح می شود و بخش‌هایی از توریسم روستایی و فرهنگی را نیز در بر می گیرد. همانند سایر اشکال فعالیت‌های گردشگری که با اهداف مختلفی صورت می گیرد، هدف اکوتوریسم نیز رسیدن به نتایج توسعه پایدار است (اپلروود، ۱۳۸۷:۱۳). اکوتوریسم از دو واژه ” اکو” برگرفته از لغت ” اکولوژی ” و” توریسم ” مشتق شده است که مستقیما با محیط‌های طبیعی بکر و بخش‌های وابسته به آن مانند جوامع بومی ساکا در منطقه و یا حتی فرهنگ این جوامع سروکار دارد.

اکوتوریسم به حفظ اکوسیستم کمک می کند و برای منابع طبیعی و ارزش‌های بومی و محلی احترام وارزش قایل است (زاهدی، ۱۳۸۵:۲۹). از اواسط قرن بیستم، اکوتوریسم در جهان طرفداران بسیاری پیدا کرد. طرفداران این موج، سفرهای هدف دار و موضوعی را جایگزین سفرهای صرفًا تفریحی کردند. این نوع سفر که با دستاوردهای بوم شناختی همراه است در مقایسه با انواع دیگر سفرها جاذبه‌های متفاوتی دارد. لذت کشف ناشناخته‌های طبیعت و فرهنگ در گوشه و کنار این جهان پر رمز و راز در کنار اهمیت به مسایل زیست محیطی، انگیزه سفر بسیاری از افراد، مخصوصا طرفداران محیط زیست است. طبق آمار سازمان جهانی گردشگری میزان رشد اکوتوریسم در جهان بیش از گردشگری فرهنگیست، وهمین عامل سبب توجه بیشتر دولت‌ها و سرمایه گزاران توریسم در بخش اکوتوریسم شده است. رشد بالای اکوتوریسم در سال‌های اخیر در حوزه پیدایش اصطلاحات تازه در این رشته نیز بازتاب یافته است. اصطلاحاتی مانند حساس به محیط زیست، مهربان با محیط زیست، اقامتگاه زیست محیطی، تکنیک‌های زیست محیطی، اخلاق زیست محیطی برچسب یا گواهینامه زیست محیطی و نظایر آن.

یکی از معتبرترین تعاریف اکوتوریسم در سال ۱۹۸۷ میلادی توسط یک مشاور گردشگری به نام هکتور سبالوس – لاسکوراین ارائه شده است: “اکوتوریسم سفری است به مناطق طبیعی نسبتاً بکر و دست نخورده، به قصد یادگیری، تحسین و لذت بردن از مناظر تماشایی و گیاهان و حیوانات وحشی و وجوه فرهنگی‌ای (گذشته و حال) که در آنجا یافت می‌شود”

 

بنابراین، اکوتوریسم شامل طیف وسیعی از فعالیت‌های گردشگری است از قبیل کوه‌پیمایی و جنگل‌پیمایی، بازدید از اکوسیستم‌های بی‌بدیل چون جنگل‌های بارانی و صخره‌های مرجانی، دیدن حیات وحش مانند گوریل‌های کوهی، دلفین‌ها و وال‌ها و همچنین تورهای سافاری. اکوتوریسم پدیده‌ای جهانی است، با این حال مناطقی از جهان به‌عنوان مقصدهای محبوب اکوتوریسم شناخته می‌شوند. برای مثال، می‌توان از استرالیا و قطب جنوب نام برد. این مناطق به سبب داشتن محیط‌ها و حیات وحش بی‌همتا مشهور و محبوب شده‌اند. اکوتوریسم در اواسط دهه ۱۹۸۰ میلادی، به‌عنوان بخشی از گردشگری علائق ویژه، در پاسخ به افزایش علاقه‌ی مردم به مسائل محیطی ظهور کرد. این بخش اکنون سریع‌ترین نرخ رشد را در صنعت گردشگری دارد و براساس آمار جامعه بین‌المللی اکوتوریسم، سرعت رشد آن سه برابر نرخ رشد سایر بخش‌های گردشگری است.

با این حال، این شکل از گردشگری، علی‌رغم رشد اخیرش، پدیده‌ای نوین نیست زیرا کاشفان و ماجراجویان نخستین، رغبت فراوانی برای دیدن گونه‌های جانوری و گیاهی و محیط‌های کشف نشده داشتند. از دهه ۱۹۸۰ میلادی، علاقه‌ی فعالان صنعت، مشتریان و جامعه‌ی دانشگاهی به اکوتوریسم به‌شدت افزایش یافت و در سال ۲۰۰۱ میلادی، دیوید فنل بیش از ۸۰ تعریف متفاوت از این اصطلاح را از منابع دانشگاهی و صنعت گردآوری کرد. علی‌رغم فراوانی تعریف و رویکردهای موجود به اکوتوریسم، نویسندگان عموماً از ۵ اصل اساسی به‌عنوان مبنای مفهوم اکوتوریسم نام می‌برند (www.zistboom.com).

سفری مسوولانه به مناطق طبیعی است، که کمترین تاثیر منفی را بر فرهنگ و طبیعت منطقه دارد. این نوع سفرها به بهبود زندگی جامعه محلی کمک می کند (Wood , 2002:9). به طور کلی، اصطلاحات متفاوتی از نویسندگان مختلف چه آکادمیک و غیر آکادمیک برای مفهوم اکوتوریسم وجود دارد. اکثر این اصطلاحات نسبتاً مبهم هستند. برخی از این اصطلاحات برای دوره کوتاهی رایج بودند و مورد استفاده قرار میگرفتند. برخی دیگر در استفاده کنونی رایج هستند اما معانی متفاوتی از خود اصطلاح “اکوتوریسم” دارند. همچنین واژه‌های متفاوتی وجود دارد که برای نشان دادن زیر مجموعهها یا انواع متفاوتی از اکوتوریسم مورد استفاده قرار میگیرد (Buckley , 2009:4)